Trong dòng chảy bất tận của cuộc sống, chúng ta thường xuyên đối mặt với những câu hỏi hóc búa: Liệu điều này có đúng? Điều kia có sai? Phải làm gì khi mọi góc nhìn đều sắc bén, mỗi lý lẽ đều có cơ sở, và mỗi quan điểm đều mang một mảnh ghép của sự thật? Từ những quyết định cá nhân nhỏ bé đến những tranh cãi xã hội lớn lao, việc phân định đúng sai, phải trái chưa bao giờ là một nhiệm vụ dễ dàng. Đó là lý do tôi muốn mời bạn đồng hành cùng tôi qua những trang sách “Phải Trái Đúng Sai“ (Justice: What’s the Right Thing to Do?) của Michael Sandel – một hành trình triết học sâu sắc, đầy cảm hứng, và trên hết, là một kim chỉ nam để các bạn trẻ, những người đang tìm cách định vị bản thân trong thế giới phức tạp này, có thể tham khảo khi đối diện với những vấn đề đan xen nhiều mối quan hệ ràng buộc.
Sandel và phương pháp Socratic: mở ra cánh cửa của sự suy ngẫm
Michael Sandel, giáo sư triết học tại Đại học Harvard, không viết Phải Trái Đúng Sai để cung cấp câu trả lời tuyệt đối. Thay vào đó, ông sử dụng phương pháp Socratic – đặt câu hỏi, khơi gợi tranh luận, và thách thức những giả định quen thuộc – để mời gọi người đọc bước vào một hành trình tự khám phá. Cuốn sách bắt đầu bằng những câu hỏi tưởng chừng đơn giản nhưng lại đầy sức nặng: Công lý là gì? Làm sao để biết điều gì là đúng đắn trong những tình huống mà lợi ích cá nhân, đạo đức cộng đồng, và luật pháp va chạm? Sandel không chỉ trình bày lý thuyết mà còn đưa chúng ta đối mặt với những tình huống thực tế, nơi mọi lựa chọn đều đi kèm cái giá của nó.
Ví dụ, Sandel kể về cơn bão Charley năm 2004 ở Florida, khi giá cả hàng hóa tăng vọt: một túi nước đá từ 2 đô la nhảy lên 10 đô la, một căn phòng trọ bình dân từ 40 đô la một đêm tăng thành 160 đô la. Nhiều người phẫn nộ, gọi đó là hành vi “trục lợi trên nỗi đau của người khác”. Nhưng các nhà kinh tế thị trường tự do như Thomas Sowell lại lập luận rằng giá cao là cách phản ánh cung và cầu, khuyến khích nguồn cung từ xa đổ về khu vực bị nạn. Vậy, đâu là công lý? Là sự phẫn nộ của cộng đồng hay logic lạnh lùng của thị trường? Sandel không đưa ra đáp án, mà để chúng ta tự vấn: Liệu có một tiêu chuẩn đạo đức nào cao hơn cả lợi ích kinh tế?
Ba trường phái tư tưởng về công lý: những lăng kính khác nhau
Sandel chia sẻ ba cách tiếp cận chính để hiểu công lý, mỗi cách mở ra một góc nhìn độc đáo nhưng cũng đầy thách thức:
- Chủ nghĩa Vị lợi (Utilitarianism): Đây là trường phái tin rằng điều đúng đắn là điều mang lại hạnh phúc lớn nhất cho số đông. John Stuart Mill, một trong những triết gia tiêu biểu của chủ nghĩa này, cho rằng mọi quyết định nên dựa trên việc tối đa hóa lợi ích chung. Nhưng Sandel chỉ ra lỗ hổng: Nếu hạnh phúc của đa số đòi hỏi hy sinh quyền lợi của thiểu số, liệu điều đó có công bằng? Ví dụ, trong tình huống giả định “chiếc xe điện” – nơi bạn phải quyết định liệu có nên hy sinh một người để cứu năm người – chủ nghĩa vị lợi dường như đưa ra đáp án rõ ràng, nhưng nó lại bỏ qua phẩm giá của cá nhân bị hy sinh.
- Chủ nghĩa tự do cá nhân (Libertarianism): Trường phái này đề cao tự do cá nhân và quyền sở hữu bản thân. Theo các nhà tư tưởng như Robert Nozick, mỗi người có quyền tự quyết định cuộc sống của mình, miễn là không xâm phạm quyền của người khác. Tuy nhiên, Sandel đặt câu hỏi: Liệu tự do tuyệt đối có thực sự khả thi trong một xã hội mà mọi người phụ thuộc lẫn nhau? Ông đưa ra ví dụ về việc bán thận để kiếm tiền: Nếu một người nghèo tự nguyện bán thận vì đói khổ, liệu đó có thực sự là “tự do” hay chỉ là sự ép buộc ngầm của hoàn cảnh?
- Công lý công bằng (Kant và Rawls): Immanuel Kant nhấn mạnh rằng con người phải được tôn trọng vì phẩm giá nội tại của họ, không phải vì giá trị công cụ. John Rawls, với khái niệm “lớp voan vô minh” (veil of ignorance), đề xuất rằng để xây dựng một xã hội công bằng, chúng ta cần đặt mình vào một vị trí giả định nơi không ai biết trước vị trí xã hội, tài sản, hay hoàn cảnh của mình. Từ đó, các quyết định sẽ được đưa ra dựa trên sự công bằng, không thiên vị. Sandel đánh giá cao ý tưởng này, nhưng cũng chỉ ra rằng nó đòi hỏi một mức độ đồng thuận lý tưởng khó đạt được trong thực tế.
Những trường phái này không chỉ là lý thuyết khô khan. Chúng là những lăng kính giúp chúng ta nhìn nhận các vấn đề xã hội – từ tranh luận về hôn nhân đồng giới, nghĩa vụ quân sự, đến chính sách chống kỳ thị chủng tộc. Sandel khuyến khích chúng ta không chọn một trường phái duy nhất, mà học cách cân nhắc, đối thoại, và tìm kiếm sự cân bằng.
Tình huống thực tiễn: khi đúng sai không có đáp án duy nhất
Một trong những điểm mạnh của Phải Trái Đúng Sai là cách Sandel sử dụng các tình huống thực tiễn để minh họa sự phức tạp của công lý. Ông đưa ra những câu hỏi khiến người đọc phải dừng lại và suy ngẫm: Liệu có nên cho phép tăng giá hàng hóa trong thiên tai? Liệu việc thuê người mang thai hộ có vi phạm đạo đức? Hay việc trao huân chương cho các chiến sĩ ở Iraq có thực sự công bằng, khi một số người nhận được danh hiệu chỉ vì may mắn sống sót?
Những tình huống này không chỉ là bài tập triết học. Chúng phản ánh những vấn đề mà chúng ta đối mặt hàng ngày, đơn cử lấy một bối cảnh tại Việt Nam. Hãy nghĩ về một hiện tượng gần đây: những cá nhân chọn lối sống khổ hạnh, đi bộ khắp nơi để thực hành tâm linh. Nhiều người ca ngợi sự kiên định và tinh thần tự do của họ, xem đó là biểu tượng của sự giải thoát khỏi vật chất hiếm khi xay ra trong những xã hội hiện đại, khi mà giá trị vật chất, sự tiện nghi đang được coi trọng. Nhưng đồng thời, cũng có những lo ngại về tác động đến an ninh trật tự, quản lý xã hội, và thậm chí là an toàn của chính những người hành đạo. Ở đây, ta thấy rõ sự va chạm giữa tự do tín ngưỡng cá nhân và góc nhìn về trách nhiệm cộng đồng. Nếu áp dụng lăng kính của Sandel, ta có thể hỏi: Liệu tự do thực hành tâm linh có nên được đặt lên trên các giá trị chung như an toàn xã hội? Hay ngược lại, liệu xã hội có đang áp đặt quá nhiều giới hạn lên quyền tự do cá nhân?
Hiện tượng này, dù không được Sandel nhắc đến trực tiếp, lại là minh chứng sống động cho luận điểm của ông: công lý không phải là một đáp án đơn giản. Nó đòi hỏi chúng ta lắng nghe, đối thoại, và cân nhắc các góc nhìn khác nhau – từ sự tôn trọng dành cho cá nhân đến trách nhiệm bảo vệ lợi ích chung. Một xã hội công bằng, theo Sandel, không phải là nơi mọi người đồng ý với nhau, mà là nơi mọi người sẵn sàng tham gia vào cuộc tranh luận công khai, với sự tôn trọng và lòng trắc ẩn.
Lớp voan vô minh: một công cụ để tư duy công bằng
Trong số các ý tưởng mà Sandel trình bày, khái niệm “lớp voan vô minh” của John Rawls là một trong những điểm sáng đáng chú ý nhất. Hãy tưởng tượng bạn đang thiết kế một xã hội, nhưng không biết mình sẽ là ai trong xã hội đó – giàu hay nghèo, khỏe mạnh hay bệnh tật, thuộc nhóm đa số hay thiểu số. Từ vị trí này, bạn sẽ đưa ra những nguyên tắc gì để đảm bảo công lý? Rawls cho rằng đây là cách duy nhất để loại bỏ thiên kiến cá nhân và xây dựng một hệ thống công bằng thực sự.
Ở Việt Nam, ý tưởng này có thể áp dụng vào nhiều vấn đề, chẳng hạn như công bằng trong giáo dục. Hãy thử đặt mình sau “lớp voan vô minh”: bạn không biết mình sẽ là học sinh ở thành phố lớn với đầy đủ điều kiện học tập, hay một đứa trẻ ở vùng sâu vùng xa thiếu thốn sách vở. Bạn sẽ thiết kế hệ thống giáo dục như thế nào? Có lẽ bạn sẽ đòi hỏi một sự phân bổ tài nguyên công bằng hơn, đảm bảo rằng mọi trẻ em, bất kể hoàn cảnh, đều có cơ hội học tập. Đây là cách mà Sandel, qua Rawls, thúc đẩy chúng ta suy nghĩ vượt ra ngoài lợi ích cá nhân, hướng tới một mục đích chung lớn hơn.
Tuy nhiên, Sandel cũng không ngần ngại chỉ ra hạn chế của “lớp voan vô minh”. Trong thực tế, con người không dễ dàng gạt bỏ hoàn cảnh cá nhân của mình. Những tranh cãi về chính sách công – như cải cách y tế, thuế tài sản, hay bất bình đẳng thu nhập – thường bị chi phối bởi lợi ích nhóm, cảm xúc, và định kiến. Điều này càng làm nổi bật tầm quan trọng của việc đối thoại công khai, nơi mọi tiếng nói đều được lắng nghe.
Công lý là một cuộc đối thoại, không phải một đáp án
Một trong những thông điệp mạnh mẽ nhất của Sandel là công lý không phải là một công thức cố định. Nó là một quá trình, một cuộc đối thoại liên tục giữa các cá nhân, cộng đồng, và các giá trị đạo đức. Ông lập luận rằng một xã hội công bằng không thể chỉ dựa vào luật pháp hay lý thuyết kinh tế. Nó cần một nền tảng đạo đức chung – những giá trị mà chúng ta, như một cộng đồng, đồng ý tôn vinh.
Trong bối cảnh chung, điều này đặc biệt quan trọng. Chúng ta đang sống trong một xã hội chuyển đổi nhanh chóng, nơi các giá trị truyền thống và hiện đại thường xuyên va chạm. Lấy ví dụ về bất bình đẳng thu nhập: khi khoảng cách giàu nghèo ngày càng lớn, những người giàu có thể chọn trường tư, bệnh viện tư, và các dịch vụ cao cấp, trong khi người nghèo có thể bị bỏ lại với các dịch vụ công phổ thông, ít các dịch vụ chuyên sâu hơn. Sandel, trong cuốn sách, cảnh báo rằng sự phân hóa này không chỉ là vấn đề kinh tế, mà còn làm xói mòn tinh thần đoàn kết – nền tảng của một xã hội dân chủ. Ông kêu gọi một nền chính trị vì lợi ích chung, nơi các chính sách không chỉ nhằm kích thích tiêu dùng mà còn xây dựng những không gian công cộng – trường học, công viên, bệnh viện – nơi người giàu và người nghèo đều muốn tham gia.
Quay lại hiện tượng “tu khổ hạnh”, ta thấy một ví dụ khác về sự cần thiết của đối thoại. Một mặt, những người thực hành khổ hạnh thể hiện một khát vọng tâm linh sâu sắc, một lời nhắc nhở về giá trị của sự giản dị trong một xã hội ngày càng vật chất. Mặt khác, những lo ngại về quản lý xã hội – như an toàn giao thông, trật tự công cộng – cũng là những mối quan tâm chính đáng. Nếu chỉ nhìn từ một góc độ, ta có thể dễ dàng rơi vào cực đoan: hoặc ủng hộ tuyệt đối tự do cá nhân, hoặc áp đặt các giới hạn cứng nhắc. Nhưng Sandel dạy chúng ta rằng công lý nằm ở sự cân bằng, đạt được thông qua sự thấu hiểu và tranh luận tôn trọng.
Hành trình tìm kiếm công lý của mỗi người
Phải Trái Đúng Sai không chỉ là một cuốn sách mang tính triết học. Nó là một lời mời gọi hành động – hành động suy ngẫm, tranh luận, và tham gia vào việc định hình một xã hội công bằng hơn. Sandel nhắc nhở chúng ta rằng công lý không phải là thứ được ban phát từ trên cao, mà là thứ được xây dựng từ những quyết định hàng ngày của chúng ta, từ cách chúng ta đối xử với nhau, và từ sự sẵn sàng lắng nghe những quan điểm khác biệt.
Theo mình, cuốn sách này, đặc biệt là với các bạn trẻ, là một người thầy thầm lặng, một người bạn đồng hành trong hành trình tìm kiếm ý nghĩa. Nó không cho bạn đáp án, nhưng trang bị cho bạn công cụ để đặt câu hỏi, để phân tích, và để đưa ra những quyết định có trách nhiệm. Đây là điều mình thấy thú vị và khách quan nhất! Trong một thế giới đầy những ngã rẽ khó khăn, từ những tranh cãi về đạo đức cá nhân đến những vấn đề xã hội phức tạp, Phải Trái Đúng Sai giống như chỉ hướng dẫn đường, giúp bạn không chỉ nhìn thấy vấn đề, mà còn thấu hiểu và hành động với lòng trắc ẩn và lý trí. Bắt đầu từ những câu hỏi mà Sandel gợi mở. Bạn hãy tự hỏi: Trong tình huống này, công lý nằm ở đâu? Làm sao để tôi có thể góp phần xây dựng một cộng đồng công bằng hơn? Và quan trọng nhất, tôi đang sống vì điều gì? Đó chính là khởi đầu cho một hành trình không chỉ thay đổi cách bạn nhìn thế giới, mà còn thay đổi cách bạn sống trong đó.
TP. Hồ Chí Minh, 22/4/2025